زندگی نامه علمی و فردی سیبویه
مروری بر زندگانی سیبویه
وی عمروبن عثمان بن قنبر، ملقّب به سیبویه و کنیه اش ابو بِشر و ابوالحسن است ولی به ابو بشر مشهورتر است؛[1] وی را امام النّحاة و رئیس البصریین نیز لقب دادهاند.[2]
ولادت و وفات سیبویه
تاریخ تولّد و قسمتی از زندگانی وی مانند تاریخ برخی از بزرگان علم و ادب در هاله ای از ابهام باقی مانده است.[3]
زادگاه وی به اجماع مورّخین و اهل ادب در ناحیة بیضاء فارس بوده، که این ناحیه در شمال غربی شیراز به مسافت 42 کیلومتر قرار دارد؛ مرکز این ناحیه «تل بیضاء» نام دارد و به ظنّ قوی، سیبویه در همین قریة مرکزی متولّد شده و نژاد و نسب او ایرانی است.[4] ولی در بصره پرورش یافته است.
در تاریخ وفات او مانند تاریخ ولادتش شبهه است. امّا بیشترین نظرها بر سال 194 یا 195 قمری اتّفاق دارد.[5]و در شیراز درگذشت.[6]
وجه تسمیة سیبویه
نظرات مختلفی در اینباره وجود دارد؛ مانند این که: سیبویه نامیده شد؛ چون از او بوی سیب میآمد. یا چون وی سیب را دوست داشته و همیشه در دستش سیب بوده است. عدّهای گفتهاند؛ چون چهرة سرخ و سفید داشت و از جمال زیبایی بهرهمند بود، سیبویه نامیده شد.
امّا شاید حقیقت این باشد که سیبویه نامی بوده مانند سایر نامها؛ که مرکّب از دو قسمت است؛ یکی «سیب» که همان میوه معروف است و دیگری «أویه» که آن را «وَیه» تلفّظ کردهاند و دلالت بر خُردی و کوچکی و لطافت دارد.[7]
سفر به بصره
بعد از آنکه عربهای مسلمان، حکومت ساسانیان در ایران را سرنگون کردند؛ اردوگاه خود را در دو مرکز مستقرّ ساختند؛ یکی در شمال عراق به نام کوفه و دیگری در جنوب عراق، به اسم بصره. همین که، سکون و آرامش حاصل شد و اهل علم و ادب به ظهور رسیدند، دو مکتب کوفی و بصری از علماء عرب و عجم به وجود آمد؛ به همین سبب راویان حدیث و طلاب علم از هر سو به آن دو شهر روی آورده و در فنون ادب مانند؛ لغت، صرف، نحو، شعر و علم فقه و کلام دانشمندانی پدید آمد.
سیبویه، درحالی که طفلی بیش نبود همراه پدرش از فارس به بصره آمد. در بصره نخست به رشته حدیث و اخبار و فقه توجّه نمود و سپس فنّ نحو را طلب کرد و در نزد خلیل بن احمد فراهیدی[8] به تحصیل لغت و نحو پرداخت. خلیل او را در اوان دانشآموزی ستوده است، در این رابطه گفته شده؛ وقتی سیبویه به محضر ایشان رفت؛ استاد از او استقبال کرده و گفت: «مَرحَباً بِزائرٍ لا یَمَلُّ» (درود بر زائری که هرگز خسته نمیشود). ابو عمرو مخزومی که غالباً همنشین خلیل بود میگوید: نشنیدم که خلیل دربارة کسی جز سیبویه چنین تجلیلی را اظهار کند.[9]
از قول افراد و بزرگان مختلف گفته شده که؛ وی جوانی با وقار و کثیرالمطالعه بوده؛ درگفتار، زبانش لکنت و گرفتگی داشته ولی قلم و تحریرش بهتر از گفتار و تقریرش بوده است.[10]
وی در قرن دوّم هجری در عین جوانی استاد مسلّم علوم عربی و فنون نحوی گردیده و شاگردان بسیاری از خرمن علم و دانش این دانشمند خوشه چیدهاند.[11]
اساتید و شاگردان
سیبویه علم نحو را از خلیل بن احمد فراهیدی، یونس بن حبیب بصری، ابوالخطاب اخفش و عیسی بن عمر ثقفی،[12]علم لغت را از ابوالخطاب اخفش و ابو زید انصاری، و حدیث را از حماد بن سلمه فرا گرفته است.
اخفش اوسط، قطرب و ابوفید مؤرج در محضر او تلمّذ نمودهاند.[13]
سیبویه و الکتاب
کسانی که با لغت و ادب عرب سروکار دارند وبا رموز واسرار این زبان آشنایند، با دو اسم «سیبویه» و«الکتاب» نیز مأنوسند و آن ها را در خاطر دارند.این بدان سبب است که در طرح مشکلات ادب و غوامض لغت عرب، سخن سیبویه، فصل الخطاب و نوشتههای الکتاب، حجّت تمام است. قدما ارزش واهمیّت این دو پدیده بزرگ را میشناختند و بخوبی از عمق مسأله آگاه بودند، از این رو همواره با تکریم و تجلیل ازآنها یاد میکردند.[14]
«الکتاب» اثر جاودانی از سیبویه؛ که نه تنها نخستین بلکه هنوز هم پس از قرنها معتبرترین کتاب در نحو است به طوری که دربارة آن گفتهاند: بعد از سیبویه هیچ کس نتوانسته است بر کتاب او حرفی که به کار آید بیفزاید.
«الکتاب» یکی از شاهکارهای قواعد نحو و ادب عربی است که مانند دریائی بیکران پر از دُرّ و گوهر است و در نظر اهل ادب پس از قرآن کریم محکمترین کتاب در قواعد نحو میباشد و بدین لحاظ آن را قرآن النحو نامیدهاند. الکتاب مبیّن شخصیّت برجستة علمی سیبویه میباشد که کلیه قوانین نحو را به طور مستقل در آن نشان داده است.[15]
صاعد بن احمد جیّانی اندلسی[16] در کتاب خود میگوید: کتابی نمیشناسم که در علمی از علوم – چه قدیم و چه جدید آن – تألیف شده باشد و همة اجزاء آن علم را در بر داشته باشد جز سه کتاب، ... که سومین کتاب، کتاب سیبویه بصری نحوی است. در هر یک از این سه کتاب همة جزئیات اصول آن فنّ آمده است، مگر چیزی که در خور توجّه نبوده است.[17]
پی نوشت
[1]. رک: حموی، یاقوت، معجم الادباء، مترجم: عبدالمحمّد آیتی، تهران، سروش، اوّل، 1381، ص917 و ابو الطیّب اللّغوی، عبدالواحدبن علی، مراتب النحویین، محقّق: محمّد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، المکتبة العصریّة، بی چا، 1430 ق.
[2] . حسینی، سید محمدباقر، از أبی الأسود تا سیبویه یا سیری در پیدایش نحو و تطور آن تا عصر سیبویه، ص57.
[3]. رحیم هویدا، «شخصیت برجسته سیبویه» 25 مقاله تحقیقی فارسی درباره سیبویه، شیراز، چاپخانه دانشگاه شیراز، 1354، ص325.
[4]. حسینی، همان.
[5]. همان.
[6]. حموی، همان، ص918 (برخی نیز قائلند که در بصره وفات یافت. منبع: همان) و ابو الطیّب اللّغوی، همان.
[7]. رحیم هویدا، همان.
[8] . وی عروضی، نحوی و لغوی بود؛ سرور ادبا و افضل مردم در علم و زهد و تقوی بود، بعد از صحابه کسی باهوش تر از ایشان نبود.(رک: حموی، همان، ج2، ص537 و ابوالطیب اللغوی، همان، ص45).
[9]. علی اصغر حکمت(رئیس مدرسه عالی ادبیات و زبانهای خارجی در سال 1353 شمسی) «سخنرانی»، مجموعه مقالات دوزادهمین قرن درگذشت سیبویه، صص 74-72 (با اندکی تصرف).
[10]. رحیم هویدا، همان.
[11]. همان.
[12]. حموی، همان، ص918.
[13]. جعفر زاهدی، «سیبویه امام النحاة»، 25 مقاله تحقیقی فارسی درباره سیبویه، چاپخانه دانشگاه شیراز، 1354.
[14]. محمد فاضلی، «لطایف و نکته های لغوی و بلاغی قرآن در کتاب سیبویه»، مجلّه جستارهای ادبی، بهار1369، شماره 84.
[15]. رحیم هویدا، همان.
[16].علامه قاضی ابوالقاسم صاعدبن احمد تغلبی جیّانی قرطبی طلَیطُلی اندلسی(420-462ق) نشانگر«دانشمند اسلامی» با تمام بار معنایی آن لقب، در نخستین سده های اسلام است؛ زیرا او مورّخ، حکمت دان، ریاضی دان، منجّم، دانشمند، فلک شناس برجسته و قاضی نامور و نویسنده ای تولیدگری بودکه چندین کتاب ارزشی از خود به یادگار گذاشته است.(منبع: غلامرضا جمشیدنژاد اوّل، «تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری از منظر علامه صاعد اندلسی»، ماهنامه فلسفه، ش76، قم، انتشارات هجرت، دی 1392، ص21)
