معرفی کتاب شرح شافیه ابن حاجب و نویسنده آن
رضی الدین محمد بن حسن استرابادی (درگذشته پس از ۶۸۸ق)، معروف به «فاضل رضی» و «شارح رضی»، و ملقب به «نجم‌الائمه» و «رضی‌الدین»؛ عالم امامی، ادیب و نحوی شیعی قرن هفتم است.
از آثار وی، شرح «شافیه» ابن حاجب در صرف، معروف به «صرف رضی»؛ شرح «کافیه» ابن حاحب در نحو، معروف به «شرح الکبیر» یا «شرح الرضی»؛ شرح «قصائد سبعه» ابن ابی‌الحدید؛ حاشیه بر «شرح تجرید العقاید الجدیده و الحاشیه القدیمه» است.
طاش کوپری‌زاده از عالمان متأخر اهل‌سنت به تشیع وی اشاره کرده‌است.
تاریخ ولادت او معلوم نیست، اما از نسبت او به استرآباد، چنین برمى‌آید که او در این شهر زاده شده یا در آنجا زیسته است.[۱] اما بى شک وی در نجف اشرف سکونت داشته است، زیرا خود در شرح الکافیه، تصریح کرده است که کتاب را در آستان غروی (مرقد حضرت علی(ع) در نجف ) به پایان رسانده است.[۲] برخی احتمال داده‌اند که مراد از آستان غروی، شهر مدینه باشد.[۳]
آگاهی از زندگانی او چندان اندک است که جلال‌الدین سیوطی (د ۹۱۱ق) گفته است: به هیچ نکته‌ای از شرح حال او دست نیافته و حتی نامش را نیز نمی‌داند.[۴] البته این سخن مایه شگفتی و تردید برخی منابع متأخر شیعی شده است.[۵]
مذهب
از میان منابع متأخر اهل سنت، فقط طاش کوپری زاده به تشیع او اشاره کرده، نکته‌ای از عقاید کلامی منسوب به او را نقل کرده است.[۶]
وفات
عدم ثبت شرح حال وی در مصادر قدیمی، باعث شده که در سال وفات او اختلاف شود، به نحوی که برخی آن را سال ۶۸۴ق و برخى دیگر ۶۸۶ق نوشته‌اند.[۷] اما در آخر نسخه شافیه مورخ ۷۵۷ق، تصریح شده که کتاب در ۶۸۸ق به پایان رسیده است و این نکته ثابت مى‌کند که شیخ رضى‌الدین، لااقل تا این زمان حیات داشته است.[۸]
آثار
شیخ رضی الدین از دانشمندان شیعه در عرصه ادبیات عرب، صرف و نحو و بلاغت است. آثار علمی و ادبی خود را در نجف نوشته است. دو کتابی که موجب شهرت شیخ رضی شده است، شرح کافیه و شرح شافیه است. کتاب «شرح کافیه» در علم نحو و کتاب «شرح شافیه» در علم صرف است.[۹]
شرح الکافیه یا شرح الرضى على الکافیه؛ این اثر که در میان ۳۰ شرح، بهترین آنها شمرده مى‌شود، [۱۰] ظاهراً در اواخر عمر مؤلف (شاید در ۶۸۳ق) تألیف شده است.[۱۱] مؤلف - چنانکه خود می‌گوید - در آغاز به درخواست یکی از شاگردانش، خواسته است تا تعلیقاتی بر الکافیه ابن حاجب بنویسد. اما سپس به شرح جزئیات پرداخته و مطالب آن را گسترش داده است.[۱۲] این کتاب، شرح مبسوطی است بر مسائل نحوی که در آن به آراء و نظریات مختلف پرداخته شده است. اما مؤلفِ آن مانند ابن حاجب، بیشتر گردآورنده و مفسر آراء است تا صاحب نظریه‌ای خاص. البته وی در جاهای مختلف کتاب، از خود استقلال رأی نشان می‌دهد و در بحث از مسائل نحوی، نظریات خود را نیز بیان و یا از دیدگاهی خاص دفاع می‌کند. در کتاب به آیات قرآن، احادیث نبوی و اشعار عرب، بسیار استناد شده است. اشعاری که شمار آنها نزدیک به هزار بیت است و در این کتاب مورد استشهاد قرار گرفته است، دست‌مایه عبدالقادر بغدادی در تألیف کتاب خزانه الادب واقع شده است، که شرح گسترده‌ای بر شواهد شعری استرابادی است. پاره‌ای از عبارات نهج البلاغه نیز در شرح استرابادی مورد استشهاد قرار گرفته است.[۱۳] همین جامعیت و شیوه بیان کتاب، سبب شده است که شرح الکافیه از دیرباز مورد توجه و ستایش ادیبان و نحویان قرار گیرد و به صورت کتابی درسی درآید.[۱۴] میرسید شریف جرجانی که خود بر این شرح تعلیقاتی نوشته است، در اجازه به یکی از شاگردانش -که عبدالقادر بغدادی آن را نقل کرده[۱۵] -،این شرح و مؤلف آن را سخت ستوده است وی در ضمن از تغییرات و خلل‌های راه یافته به متن کتاب و کوشش خود برای تصحیح و رفع نقایص آن یاد کرده است. شرح الکافیه، بارها در تهران (۱۲۷۱ق)، تبریز (۱۲۷۴ق)، استانبول (۱۲۷۵ق)، بولاق (۱۲۹۹ق)، لکهنو (۱۳۰۲ق)، قازان (۱۳۰۵ق) و قاهره (۱۳۰۵ق) به چاپ رسیده است.[۱۶] در ۱۹۷۵م نیز چاپ تازه و منقحی از این کتاب در ۴ جلد، به کوشش یوسف حسن عمر با نام «شرح الرضی علی الکافیه» در بنغازی منتشر شده است.
شرح الشافیه؛ شرحی است بر الشافیه ابن حاجب در صرف که پس از تألیفِ شرح الکافیه نگارش یافته است.[۱۷] مؤلف در این کتاب نیز به تفصیل به بحث از مسائل صرفی و بیان دیدگاه‌های مختلف درباره آنها پرداخته و شواهد بسیاری نیز در تأیید سخنان خویش آورده است.[۱۸] این اثر نیز بارها در لکهنو (۱۲۶۲ ق)، تهران (۱۲۸۰ق)، دهلی (۱۲۸۳ق)، لاهور (۱۳۱۵ق) و قاهره (۱۳۴۵ق) به چاپ رسیده است.[۱۹] در سال ۱۳۵۶ق نیز، چاپ منقحی از آن با حواشی و تعلیقات، همراه شرح شواهد آن، تألیف عبدالقادر بغدادی، به کوشش محمد نورالحسن، محمد زفزاف و محمد محیی‌الدین عبدالحمید، در دو مجلد با نام «شرح شافیه ابن الحاجب» در قاهره منتشر شده است.
نظم اللآلی المبدعه فی صفة الکتابة المخترعه، منظومه‌ای است در صناعت کتابت. نسخه‌ای از این اثر در دارالکتب قاهره موجود است.[۲۰]
آثار یافت نشده منسوب به وی
آثار دیگری نیز به استرابادی نسبت داده شده است که جز نامى از آنها در دست نیست، از جمله:
حاشیه علی شرح تجرید العقائد الجدیده و الحاشیة القدیمه.[۲۱]
شرح القصائد السبع العلویات ابن ابی الحدید.[۲۲] که محمدباقر خوانساری در شرح حال شیخ رضی، شرح قصائد سبعه ابن ابی الحدید معتزلی _که در مدح امیرالمؤمنین علی(ع) است_ را از شیخ رضی می‌داند.[۲۳]
گفتار بزرگان درباره وی
سیوطی درباره او گفته که کسی مانند او شرحی بر کافیه ننوشته و آراء او مورد توجه دانشوران است.[۲۴]
میر سید شریف جرجانی او را به نجم الائمه ملقب کرده است.[۲۵]
قاضی نورالله شوشتری نگارش شرح کافیه را از برکات همجواری حرم حضرت علی دانسته است.[۲۶]
فاضل هندی گفته است: وی در بین پیشوایان علوم ادبی و صرف و نحو، پادشاهی است که در تمام سرزمین‌ها فرمانش رانده می‌شود و سنی و شیعه همگی از او اطاعت می‌کنند.[۲۷]
محمدباقر خوانساری وی را یکی از نوادر روزگار، شگفتی‌های زمان و باعث افتخار عجم بر عرب و شیعه بر سایر فرقه‌های اسلامی دانسته است.[۲۸] وی از اینکه نسخه‌ای از شرح شافیه را که فاضل هندی آن را تصحیح کرده، در اختیار دارد، اظهار خوشحالی نموده است.[۲۹]
ابهام‌زدایی
لقب «رضی» در میان علمای شیعه، به سه نفر گفته می‌شود.
محمد بن حسین موسوی بغدادی معروف به سید رضی، مدوِّن کتاب نهج البلاغه.
رضى‌الدین محمد بن حسن استرآبادی، که «شیخ رضی» و «شارح رضی» هم خوانده می‌شود.
آقارضی قزوینی، مؤلف کتاب لسان الخواص.
در بین این سه نفر، اوّلی و دومی معروف‌تر هستند.[۳۰]
پانویس
۱.سایت اندیشه قم، متعلق به مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم؛ سایت ربنا، متعلق به موسسه قرآن وعترت ایرانیان
۲.استرابادی، شرح الرضی علی الکافیه، ج۱، ص۱۸و ج۴، ص۴۹۷؛ عبدالقادر بغدادی، خزانة الادب، ج۱، ص۲۸؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۶۹.
۳.نک: عمر، مقدمه و تعلیقات بر شرح‌الرضی، ج۱، ص۱۸؛ قس: امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۱۵۲.
۴.سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۵۶۷.
۵. نک: افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۵، ص۵۴؛ خوانساری، روضات الجنات، ج۳، ص۳۴۶.
۶.طاش کوپری‌زاده، مفتاح السعادة، ج۱، ص۱۷۱؛ عمر، مقدمه و تعلیقات بر شرح‌الرضی، ج۱، ص۸.
۷.خوانساری، روضات الجنات، ج۳، ص۳۴۶.
۸.سایت اندیشه قم، متعلق به مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم؛ سایت ربنا، متعلق به موسسه قرآن وعترت ایرانیان
۹.سایت اندیشه قم، متعلق به مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم؛ سایت ربنا، متعلق به موسسه قرآن وعترت ایرانیان
GAL،I/304.۱۰.
۱۱.سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۵۶۸ - ۵۶۷؛ عبدالقادر بغدادی، خزانة الادب، ج۱، ص۲۸؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۶۹؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۵، ص۵۳.
۱۲. استرابادی، شرح الرضی علی الکافیه، ج۱، ص۱۷.
۱۳. عمر، مقدمه و تعلیقات بر شرح‌الرضی، ج۱، ص۸- ۷.
۱۴. سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۵۶۷؛ طاش کوپری‌زاده، مفتاح السعادة، ج۱، صص۱۷۱-۱۷۰؛ عبدالقادر بغدادی، خزانة الادب، ج۱، ص۳.
۱۵.عبدالقادر بغدادی، خزانة الادب، ج۱، صص۳۰-۲۹.
۱۶.فضلى، فهرست الکتب النحویة المطبوعه،۱۲۴-۱۲۳؛GAL,I/367;GAL,S,I/532.
۱۷. نک: عبدالقادر بغدادی، خزانة الادب، ج۱، ص۲۹.
۱۸. شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۶۹؛ خوانساری، روضات الجنات، ج۳، ص۳۴۷.
GAL, S, /535-536; GAL,I/370.۱۹.
۲۰.سید، خطی، ج۳، ص۱۷۰.
۲۱. بغدادی، هدیه، ج۲، ص۱۳۴.
۲۲.حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۲۵۵؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۳، ص۳۹۱.
۲۳.خوانساری، روضات الجنات، ج۳، ص۳۴۷.
۲۴.سایت اندیشه قم، متعلق به مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم؛ سایت ربنا، متعلق به موسسه قرآن وعترت ایرانیان
۲۵.خوانساری، روضات الجنات، ج۳، ص۳۴۸.
۲۶.سایت اندیشه قم، متعلق به مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم؛ سایت ربنا، متعلق به موسسه قرآن وعترت ایرانیان
۲۷.سایت اندیشه قم، متعلق به مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم؛ سایت ربنا، متعلق به موسسه قرآن وعترت ایرانیان
۲۸.خوانساری، روضات الجنات، ج۳، ص۳۴۶.
۲۹.خوانساری، روضات الجنات، ج۳، ص۳۴۷.
۳۰.سایت اندیشه قم، متعلق به مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم؛ سایت ربنا، متعلق به موسسه قرآن وعترت ایرانیان
منابع
استرابادی، محمد، شرح الرضی علی الکافیه، به کوشش یوسف حسن عمر، بنغازی، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م؛
افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق؛
امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م؛
آقابزرگ، الذریعة؛
بغدادی، عبدالقادر، خزانة الادب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۹۷۹م؛
بغدادی، هدیه؛
حر عاملی، محمد، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق؛
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، ۱۳۹۱ق؛
سید، خطی؛
سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م؛
شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۶۵ش؛
طاش کوپری‌زاده، احمد، مفتاح السعادة، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛
عمر، یوسف حسن، مقدمه و تعلیقات بر شرح‌الرضى؛
فضلى،عبدالهادی، فهرست الکتب النحویة المطبوعه، اردن، مکتبة المنار؛
GAL, I; GALS.
برگرفته از سایت ویکی شیعه
