آشنایی با کتاب متن قطر الندى و بل الصدى‏

متن قطر الندى و بل الصدى‏

معرفى اجمالى‏

« متن قطر الندى و بل الصدى»، اثر جمال‏الدین عبدالله بن یوسف بن هاشم نحوى( متوفى 761 ق)، مجموعه‏اى است به زبان عربى که یک دوره از نحو و صرف عربى را شامل مى‏شود( کتاب ماه زبان: فهرست کتاب‏هاى منتشرشده در مهرماه 1381، ص 178).

ساختار

کتاب، فاقد مقدمه بوده و مطالب بسیار مختصر بوده و در ضمن حدود 26 صفحه گنجانده شده است.

گزارش محتوا

نویسنده، به شیوه استدلالى و با استشهاد به آیات قرآن، احادیث نبوى و اشعار عربى، به بررسى دستور زبان عربى( صرف و نحو) پرداخته است( ادبیات، ص 108).

کتاب از منابع معتبر در موضوع خود بشمار مى‏رود و جزو متون آموزشى دانشگاه الأزهر مصر است( همان).

از جمله مباحثى که در این کتاب، مطرح گردیده، عبارت است از: کلمه و اقسام آن؛ فاعل؛ نایب فاعل؛ باب اشتغال؛ مبتدا و خبر؛ تنازع؛ مفاعیل خمسه؛ حال؛ تمیز؛ مستثنى؛ توابع؛ تعجب و...

وضعیت کتاب‏

ابن هشام خود کتابش را شرح نموده و مصحح نیز به شرح و تجزیه و ترکیب اشعار و آیات کتاب پرداخته است. وى در این شرح، به تسهیل فهم متن و تکمیل مطالب پرداخته است( ادبیات، ص 108).

کتاب، فاقد هرگونه فهرست و پاورقى مى‏باشد.

منابع مقاله‏

1. مقدمه و متن کتاب.

2.« کتاب ماه زبان: فهرست کتاب‏هاى منتشرشده در مهرماه 1381»، پایگاه مجلات تخصصى نور، نشریه: اطلاع‏رسانى و کتابدارى،« کتاب ماه ادبیات و فلسفه»، آذر 1381، شماره 62( 12 صفحه، از 170 تا 181).

3.« ادبیات»، پایگاه مجلات تخصصى نور، نشریه: اطلاع‏رسانى و کتابدارى،« کتاب‏هاى اسلامى»، زمستان 1379، شماره 3( 11 صفحه، از 107 تا 117).

 

ابن هشام، عبد الله بن یوسف‏

« اِبْنِ هِشام، ابومحمد جمال‏الدین عبدالله بن یوسف انصارى»، نحوى عصر ممالیک مصر مى‏باشد. اطلاعات ما از زندگى او، به اندازه شهرت و بلندى آوازه وى نیست. نخستین و عمده‏ترین منبعى که شرح حال او را آورده، ابن حجر عسقلانى است که حدود یک سده پس از وى مى‏زیسته است و منابع کهن پس از او چیزى بر اطلاعات اندک وى نیفزوده‏اند.

سلسله نسب ابن هشام به قبیله خزرج، از انصار پیامبر( ص)، مى‏رسد و نسبت انصارى وى از همین جاست. وى در قاهره زاده شد و همان‏جا پرورش یافت. در آن روزگار، الملک الناصر محمد بن قلاوون بر مصر حکم مى‏راند و با پایان یافتن آشوب‏ها و کشمکش‏ها و اخراج صلیبیان، مصر امنیت خود را باز یافته و به یکى از بزرگ‏ترین پایگاه‏هاى علم و ادب آن روز تبدیل شده بود. ابن هشام در چنین شرایطى در قاهره به تحصیل علم پرداخت. ابتدا قرائات قرآن، مقدمات صرف و نحو، حدیث و لغت را فراگرفت و سپس نزد استادان بنامى چون عبداللطیف بن مرحَّل، شمس‏الدین محمد بن سراج، تاج‏الدین تبریزى و تاج‏الدین فاکهانى به تکمیل این علوم پرداخت. همچنین از فراگیرى شعر و ادب نیز غفلت نورزید و دیوان زُهیر بن ابى سُلمى را نزد ابوحیان غرناطى که از 679 ق در مصر اقامت داشت، فراگرفت. علم حدیث را از بدرالدین ابن جماعه آموخت و فقه شافعى را نیز نزد تقى‏الدین سبکى خواند. ابن هشام از میان همه استادانش به ابن مرحّل علاقه‏اى خاص داشت و بیشترین دست مایه علمى خود در نحو را از او برگرفت.

از سفرهاى احتمالى وى اطلاعى در دست نیست، جز این‏که، مى‏دانیم وى دوبار حج گزارده است. وى پس از طى مدارج علمى، به تدریس و تألیف روى آورد و در قبه منصوریه به تدریس و تفسیر قرآن مشغول شد و مدتى نیز در شاطبیه احادیثى را که از ابن جماعه شنیده بود، روایت مى‏کرد. از شاگردان معروف او مى‏توان ابن ملاح طرابلسى، ابن ملقن، محمد بن احمد بن نویرى، ابراهیم بن محمد بن عنان و فرزندش محب‏الدین ابن هشام را نام برد.

وى به زودى در نحو شهرتى عظیم به دست آورد و سرآمد همگنان شد و حتى بر استادانش برترى یافت و آثارش در فراسوى مرزهاى مصر و شام به دست دانش‏پژوهان و اندیشمندان افتاد. ابن خلدون از جمله کسانى است که کتاب مغنى وى را در مغرب یافته و به گفته خود از آن بهره‏ها برده و جامعیت کتاب را دلیل بر مقام ارجمند مؤلف و توان علمى او دانسته است. وى که سخت شیفته آثار ابن هشام شده بود، در ستایش او راه افراط پیمود، چندان‏که او را از سیبویه نیز برتر خواند.

وى نخست حنفى مذهب بود، سپس به مذهب شافعى روى آورد و چون در مدارس شافعى به مقام شایسته‏اى نرسید، در 756 ق به مذهب حنبلى گرایید تا بتواند در مدارس حنبلیان به مقام استادى دست یابد؛ از همین‏رو کتاب مختصر خرقى را که لازمه تدریس در این مدارس بود، در مدتى اندک حفظ کرد و بدین‏سان به مقصود خود نایل آمد. بدین‏سان ملاحظه مى‏شود که وى نیز همانند سلف خود ابن مالک، در راه رسیدن به مقاصد خویش، از تغییر مذهب ابائى نداشته است.

ابن هشام با استادش ابوحیان غرناطى، دشمنى بسیار داشت. برخى این دشمنى را ناشى از حسادت ابن هشام نسبت به مقام برجسته و بارز ابوحیان مى‏دانند. به گفته شوکانى چون ابوحیان بزرگ‏ترین نحوى روزگار خود به شمار مى‏رفت، ابن هشام مى‏خواست از راه رقابت و در افتادن با او، براى خود شهرتى کسب کند، اما دشمنى او احتمالاً انگیزه دیگرى نیز داشته است و آن این‏که ابن هشام که سخت شیفته و حامى آثار ابن مالک بود و نسبت به آراء نحوى او تعصب خاصى داشت، نمى‏توانست انتقادات شدید ابوحیان را نسبت به آراء و آثار ابن مالک تحمل کند و از این‏رو با وى از در مخالفت و دشمنى درآمد.

بیشتر تألیفات ابن هشام همانند دیگر نحویان هم‏روزگارش شرح، تفسیر و اختصار است و چنان‏که مى‏دانیم از اواسط سده 5 ق به بعد که در واقع باید آن را دوران رکود علم نحو خواند، نحویان هیچ ابداع و ابتکارى از خود نداشتند و حتى نحویان معروفى چون ابن مالک نیز بیشتر به تلخیص، شرح و نظم آثار دیگران روى مى‏آوردند. ابن هشام نیز از این قاعده مستثنى نبود، با این‏همه، به درستى نمى‏دانیم که گرایش شدید مردم نسبت به آثار او از چیست و چرا پس از قرن‏ها هنوز برخى آثار او همچنان در صدر کتب درسى قرار دارد.

وى وابسته به مکتب نحوى خاصى نیست، زیرا در زمان او کشمکش و درگیرى بین مکتب‏هاى نحوى بصره و کوفه، دیگر فروکش کرده بود و نحویان تعصبى نسبت به شخص یا مکتب خاصى نداشتند، از همین‏رو وى در آثار خود به آراء نحویان بصره و کوفه هر دو استناد کرده است، هرچند که آراء منطقى بصریان به هر حال در سراسر آثار او دیده مى‏شود.

وى تقریباً همه شهرت خود را لااقل در شرق جهان اسلام، مدیون کتاب مغنى خویش است که مورد تمجید و ستایش بسیار اهل علم، به‏ویژه ابن خلدون قرار گرفته است. ابن هشام کتاب مغنى را نخست در 749 ق در مکه تألیف کرد، اما به گفته خود وى در راه بازگشت به مصر مفقود شد. او بار دیگر در 756 ق که به مکه رفت، مجدداً به تألیف آن پرداخت. کتاب مغنى از همان آغاز، مورد توجه بسیار علما قرار داشت و هم‏اکنون نیز پس از گذشت قرن‏ها همچنان در زمره کتاب‏هاى درسى مدارس علمیه است و امروزه در ایران بیش از هر جاى دیگر به آن توجه دارند.

وى سروده‏هایى نیز به شیوه شعر دانشمندان داشته که در برخى منابع ابیاتى از آن‏ها آمده است. وى در قاهره درگذشت و در مقبره صوفیه مدفون شد. ابن نباته مصرى شاعر معاصر وى او را رثا گفته است.

آثار:

1. اعتراض الشرط على الشرط، شامل مباحثى است درباره جمله‏هاى شرطى‏

2. الاعراب فى( عن) قواعد الاعراب.

3. اقامه الدلیل على صحه التمثیل و فساد التأویل.

4. الالغاز، اثرى است درباره مشکلات نحوى.

5. اوضح المسالک الى الفیه ابن مالک.

6. تتمیم الفوائد بسرد ابیات الشواهد.

7. تخلیص الشواهد و تلخیص الفوائد.

8. الجامع الصغیر.

9. رساله فى انتصاب« لغهً» و« فضلاً» و اعراب« ایضاً» و« هلّم جراً».

10. رساله المباحث المرضیه المتعلقه بمن الشرطیه.

11. شذور الذهب فى معرفه کلام العرب.

12. شرح جمل زجاجى.

13. شرح قصیده بانت سعاد، شرحى است بر قصیده معروف کعب ابن زهیر در مدح پیامبر اکرم( ص).

14. شرح قصیدة اللغزیة فى المسائل النحویة

15. شرح اللمحة البدریة فى علم اللغة العربیة

16. فوح الشذا فى مسأله کذا، شرحى است بر کتاب الشذا فى احکام لذا، تألیف ابوحیان غرناطى.

17. قطر الندى و بل الصدى، رساله کوچکى است در نحو.

18. القواعد الصغرى.

19. المسائل السفویة فى النحو.

20. مسائل فى اعراب القرآن.

21. مغنى اللبیب عن کتب الاعاریب، مهم‏ترین اثر اوست.

22. موقد الاذهان و موقظ الوسنان.

آثار خطى:

1. الروضة الادبیة فى شواهد علوم العربیة

2. شوارد الملح و موارد المنح‏

3. مختصر الانتصاف من الکشاف، که خلاصه الانتصاف تألیف ابن منیر است.

4. رساله فى استعمال المنادى فى تسع آیات من القرآن الکریم‏

آثار یافت نشده:

1. اقامه الدلیل على صحة النحیل؛ 2. التحصیل و التفصیل لکتاب التذییل و التکمیل‏

3. التذکرة، در 15 جلد

4. الجامع الکبیر

5. رفع الخصاصة عن قراء الخلاصة

6. شرح التسهیل‏

7. عمدة الطالب فى تحقیق تصریف ابن الحاجب.

منابع:

دایرة المعارف بزرگ اسلامى ج 5 ص 114.