«الکافیة (فی علم النحو) و الشافیة (فی علمی التصریف و الخط)»، عنوان دو کتاب از ابوعمر عثمان بن حاجب نحوی (متوفای ۳۴۶ ق)، در علم نحو، صرف و خط می‌باشد که با تحقیق و تنظیم دکتر صالح عبد العظیم الشاعر، در یک کتاب، ارائه گردیده است.
کتاب به زبان عربی نوشته شده و از جمله آثار مربوط به قرن چهارم هجری می‌باشد.
نام کامل کتاب الکافیه، «کافیة ذوی الأرب فی معرفة کلام العرب» است.
وجود بیش از ۱۲۴ شرح به عربی و غیر عربی، مطبوع و مخطوط، بیانگر اهمیت علمی و فنی این کتاب نسبت به کتب پیش از خود و جایگاه ویژه آن نزد دانشمندان است. [۱]
کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در دو بخش «کتاب الکافیة» و «کتاب الشافیة» ارائه شده است. [۲]
با توجه به اینکه کتاب الشافیه، در اثر دیگری تحت عنوان «الشافیة فی التصریف و یلیها الوافیة نظم الشافیة» کتاب‌شناسی گردیده است، در این مقاله، فقط به کتاب‌شناسی کتاب الکافیه پرداخته شده است.
مطالب کافیه، در نوزده عنوان تنظیم گردیده است.
← مزایای کتاب
ایجاز غیر مخل، تبویب جالب و استحکام متن، از مزایای نسبی این کتاب بر تألیفات پیش از خود می‌باشد که سبب گشته از دیرباز تاکنون به‌عنوان متن درسی در حوزه‌های علمیه اسلامی مطرح شوند و شروح فراوانی بر آن‌ها نگاشته شود. [۳]
← بیان یک نکته
نکته‌ای که باید بر آن تاکید شود، این است که خود ابن حاجب هم با دیگر آثار علمی خود، بر قوام این اثر افزوده است؛ زیرا وی با آگاهی از امعان نظر علما نسبت به کتابش، اولا کافیه را شرح نموده و ثانیا به نظم درآورده و در آخر هم بر این نظم، شرح دیگری زده است. [۴]
شرح نقدی تحلیلی مرحوم رضی الدین استرآبادی (متوفای ۶۸۶ ق) بر دو کتاب کافیه و شافیه، حقا بسان نقطه عطفی در علم نحو و صرف در دوره ژرف‌نگری محسوب می‌شود و بر اهمیت این دو اثر افزوده است. نکاتی از این دست، بیانگر این نکته می‌باشد که جایگاه الکافیه، درخور تامل بوده و از رتبه علمی بالایی برخوردار است. [۵]
الکافیه و شروح آن، بارها به‌عنوان کتاب درسی زینت‌بخش محافل علمی بوده است. [۶]
← مقدمه محقق
در مقدمه محقق، به دوران زندگانی ابن حاجب و اساتید، شاگردان و آثاری وی، اشاره مختصری شده است. [۷]
← مباحث
مطالب، با تعریف کلمه و کلام آغاز و پس از تقسیم‌بندی انواع اعراب و توضیح غیر منصرف، عناوین زیر، مورد بحث قرار گرفته است: مرفوعات، منصوبات، مجرورات، مبنی، مضمر، نون وقایه، ضمیر فصل، ضمیر اشاره، موصول، اسماء افعال، اسماء اصوات، مرکبات، کنایات، ظروف، معرفه و نکره، عدد، مذکر و مؤنث، مثنی، جمع، مصدر، اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، اسم تفضیل، افعال و حروف از جمله حروف جر، مشبهة بالفعل، عاطفه، تنبیه، نداء، ایجاب، تفسیر، مصدر، تخصیص، توقع، استفهام، شرط و...
← شهرت نویسنده
نویسنده، شهرت فراگیر خویش را ـ خاصه در شرق ـ مدیون این کتاب می‌باشد. این اثر، از همان آغاز، در بیشتر کشورهای اسلامی شهرت یافت و بسیاری از دانشمندان بخش شرقی سرزمین‌های اسلامی به شرح آن پرداختند؛ چنان‌که امروز نسخه‌های بسیاری از آن به جای مانده است؛ با وجود این، نویسنده آن، صاحب مکتب نیست و او را باید همچون دیگر نحویان قرن ششم هجری به بعد، از شارحان و مفسران و مختصرنویسان نحو به شمار آورد.[۸]
در روزگار او جدال میان دو مکتب بصره و کوفه فروکش کرده بود و کسی نسبت به این یا آن مکتب تعصبی به خرج نمی‌داد؛ به همین جهت وی به‌آسانی توانسته است معقول‌ترین و مقبول‌ترین دیدگاه‌ها را ـ خواه از این مکتب و خواه از آن ـ فراهم آورده و با هوشمندی و زبردستی، آن مجموعه را پیوستگی و انسجام بخشد و به مذاق دانش‌طلبان شیرین سازد. این شیوه، در اثر حاضر، به‌نیکی آشکار است. [۹]
← بیان یک نکته
«المفصّل» زمخشری و تا حدودی «الایضاح» ابوعلی فارسی، در این کتاب، با عباراتی فشرده و درعین‌حال نسبتا روشن، تنسیق و ترکیبی تازه یافته و مجموعه‌ای پدید آورده‌اند که نه به این مکتب متعلق است و نه به آن. تنها تغییری که در مجموع ساختمان دستوری کتاب ابن حاجب دیده می‌شود، این است که وی صرف و نحو را که زمخشری در هم آمیخته بود، دوباره از هم جدا کرد و به شیوه ابن جنّی و مازنی بازگشت. [۱۰]
← مراحل چاپ
کتاب، نخستین بار در ۱۵۹۲ م، در رم و سپس در شهرهای دیگر مانند دهلی، کانپور، کلکته و قاهره بارها به چاپ رسیده است. بسیاری از دانشمندان، بر الکافیه به عربی و فارسی شرح نوشته، عده‌ای آن را مختصر کرده، یا به نظم درآورده‌اند.
← شروح عربی
برخی از شروح عربی آن عبارت است از:
۱. شرح خود مؤلف که نسخ خطی آن در بعضی کتابخانه‌های دنیا موجود است. این کتاب یک بار نیز در استانبول به چاپ رسید.
۲. شرح رضی الدین استرآبادی که در ۶۸۳ ق / ۱۲۸۴ م، انجام یافت و ظاهرا بهترین شرح است. این شرح در تهران، بولاق، استانبول و قاهره به چاپ رسیده است.
۳. شرح ابن جماعه که در ۱۴۰۸ ق / ۱۹۸۷ م، در قاهره به کوشش محمد عبدالنبی عبدالمجید چاپ و منتشر شده است.
۴. شرح عبد الرحمن جامی ۸۹۸ ق / ۱۴۹۳ م که برای پسرش ضیاء الدین نوشته و نام آن را «الفوائد الضیائیة» نهاده است. این شرح که بارها به چاپ رسیده، به شرح جامی مشهور است.
۵. شرح بدر الدین بن مالک، ۶۸۶ ق / ۱۲۸۷ م.
۶. شرح خواجه نصیرالدین طوسی، ۶۷۲ ق / ۱۳۷۲ م.
← شروح فارسی
از شروح فارسی الکافیه نیز می‌توان موارد زیر را نام برد:
۱. حل ترکیب کافیه، تألیف برهان الدین بن شهاب الدین عبد اللّه جانی، لکهنو، ۱۸۸۴ م.
۲. لامع الغموض، نگارش ابن عبد النبی بن علی‌احمد نگری، هند، ۱۸۸۱ م و کانپور ۱۸۹۶ م.
۳. شرح محمد سعدی جعفری که در ۱۱۰۳ ق، انجام یافت. [۱۱]
در این میان مرحوم سید علی‌خان مدنی با آگاهی از توانایی‌های فنی و علمی این کتاب، آن را به‌صورتی جذاب، در مجموع ۹۶۰ بیت به نظم درآورده است.
← بیان یک نکته
نکته حائز اهمیت این است که الفیه ایشان، ناظر به تمامی شروح و کتبی است که تا آن زمان پیرامون کتاب الکافیه نوشته شده که با توجه به شناختی که از مرتبه علمی ایشان وجود دارد، چاره‌ای جز تصدیق این نکته نیست که الفیه مذکور، از قدر و منزلت علمی بالایی برخوردار است. [۱۲]
← فهرست مطالب
فهرست مطالب، آیات قرآنی، شواهد شعری، امثال و اقوال عرب و اعلام مذکور در متن، به همراه منابع و مراجع مورد استفاده محقق، در انتهای کتاب آمده است.
← پاورقی‌ها
پاورقی‌ها، توسط محقق نوشته شده و در آن‌ها، به ذکر منابع و توضیح برخی از کلمات و عبارات متن پرداخته شده است. [۱۳]
پانویس
۱. ↑ «کتاب‌شناسی آثار ناشناخته سید علی‌خان مدنی (ره)، قسمت اول»، پایگاه اطلاع‌رسانی ادبستان، شنبه ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۱ ش.
۲. ↑ الکافیة (فی علم النحو) و الشافیة (فی علمی التصریف و الخط)، ابوعمر عثمان بن حاجب نحوی، مقدمه کتاب.
۳. ↑ «کتاب‌شناسی آثار ناشناخته سید علی‌خان مدنی (ره)، قسمت اول»، پایگاه اطلاع‌رسانی ادبستان، شنبه ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۱ ش.
۴. ↑ «کتاب‌شناسی آثار ناشناخته سید علی‌خان مدنی (ره)، قسمت اول»، پایگاه اطلاع‌رسانی ادبستان، شنبه ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۱ ش.
۵. ↑ «کتاب‌شناسی آثار ناشناخته سید علی‌خان مدنی (ره)، قسمت اول»، پایگاه اطلاع‌رسانی ادبستان، شنبه ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۱ ش.
۶. ↑ «کتاب‌شناسی موضوعی: کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی الکافیه و الهدایه (۱)»، احمدی، آصفه؛ افتخاری، طاهره؛ معدلی، هاجر؛ نافلی، مریم،مجله آینه پژوهش، آذر و دی ۱۳۸۸ ـ شماره ۱۱۹، ص۱۰۴.
۷. ↑ الکافیة (فی علم النحو) و الشافیة (فی علمی التصریف و الخط)، ابوعمر عثمان بن حاجب نحوی، مقدمه کتاب.
۸. ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، بجنوردی، سید کاظم و همکاران (۱۳۷۷)، (چاپ دوم)، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج ۳، ص ۲۹۷، ایران‌ناز کاشیان.
۹. ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، بجنوردی، سید کاظم و همکاران (۱۳۷۷)، (چاپ دوم)، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج ۳، ص ۲۹۷، ایران‌ناز کاشیان.
۱۰. ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، بجنوردی، سید کاظم و همکاران (۱۳۷۷)، (چاپ دوم)، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج ۳، ص ۲۹۸، ایران‌ناز کاشیان.
۱۱. ↑ «کتاب‌شناسی موضوعی: کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی الکافیه و الهدایه (۱)»، احمدی، آصفه؛ افتخاری، طاهره؛ معدلی، هاجر؛ نافلی، مریم،مجله آینه پژوهش، آذر و دی ۱۳۸۸ ـ شماره ۱۱۹، ص۱۰۵.
۱۲. ↑ «کتاب‌شناسی آثار ناشناخته سید علی‌خان مدنی (ره)، قسمت اول»، پایگاه اطلاع‌رسانی ادبستان، شنبه ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۱ ش.
۱۳. ↑ الکافیة (فی علم النحو) و الشافیة (فی علمی التصریف و الخط)، ابوعمر عثمان بن حاجب نحوی، متن کتاب.
منبع
نرم‌افزار ادبیات عرب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
