معرفی کتاب گرانقدر تفسیر «جوامع الجامع»
عن ابی عبدالله(ع): «تعلّموا العربیّة فإنّها کلامُ اللهِ الّذی یُکَلّمُ بِه خَلقَه.»[1]
امام صادق(ع)فرمودند: «زبان عربی را بیاموزید، زیرا آن، سخن خداست که بوسیلة آن با بندگان خود سخن میگوید.»
قرآن کریم بر اساس حکمت الهی به زبان عربی نازل گردید، از اینرو؛ یکی از علوم مورد نیاز مفسّر در تفسیر قرآن کریم، علوم ادبیات عربی است.
علم لغت، صرف، نحو، بلاغت از علوم ادبیات عربی شمرده میشوند لذا باید در تفسیر قرآن کریم بکار گرفته شوند و فهم قرآن، بدون آگاهی از این علوم، میسّر نیست.
برخی از مفسّران همچون؛ طبرسی، در بکار گیری این علوم در تفسیر خود از دیگران سبقت گرفته و به همین دلیل، تفسیرشان عنوان تفسیر ادبی، به خود گرفته است، در این شماره گاهنامه ضمن معرّفی تفسیر «جوامع الجامع» برای آشنایی بیشتر روش به کار گرفته در این تفسیر، به ذکر نکات ادبی یک آیه نیز، در این تفسیر پرداخته میشود.
م‍ؤلّف تفسیر «جوامع الجامع»
فضل بن حسن را با لقب «امین الدّین» یا «امین الاسلام» میشناسند. شهرتش، طبرسى است که طبرس همان تفرش واقع در استان مرکزی است.
طبرسى دارای مصنفات عالى و متعدّدی است، سه کتاب ارزشمند «مجمع البیان»، «الکافى الشّافى» و «جوامع الجامع» در تفسیر از وى به یادگار مانده است.
قرائن نشان میدهد که طبرسى در علوم متداول عصرخویش از علوم ادبى، چون؛ صرف، نحو، معانى، بیان و شعر و در علوم شرعى چون؛ کلام، فقه، تفسیر و حدیث، و در علوم دیگر مانند؛ ریاضى تبحّر داشته است.
از ویژگیهای اخلاق علمی ایشان این بود که؛ در نقل اقوال تعصبی نشان نمیداده و به همة اصناف و فِر َق به یک دیده مینگریست آنچه از نظرات دیگران را که صحیح و معقول می دانسته از هر کس که بود چه مخالف و چه موافق مطرح مینموده و در تقدیم و تأخیر نام آن ها غرضی نداشته است.
معرّفی تفسیرجوامع الجامع
ویژگى مهمّ این تفسیر، ادبى بودن آن است که با عبارات بسیارکوتاه، تمام آیات قرآن را تبیین مىکند. شیوة این تفسیر، بیان مسائل مربوط به لغت، اعراب، قرائت، بیان نظم و نکات ادبى و بلاغى است، که با رعایت گزیده گویى، متنى دقیق و لطیف ارائه داده است. همین امر سبب گردید تا از طرف شوراى مدیریّت حوزه علمیه قم بعنوان کتاب درس تفسیر، در پایههاى اولیّه دروس سطح، مورد تدریس قرار گیرد. [2]
نمونهای از روش تفسیری طبرسی در جوامع الجامع
«وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً»[3][4] «و مهریه زنان را به عنوان هدیهاى الهى با میل و رغبت [و بدون چشم داشت و منّت گذارى] به خودشان بدهید و اگر چیزى از آن را با میل و رضایت خود به شما ببخشند، آن را حلال و گوارا بخورید»
1 . «آتوا» به معنای «أعطوا» یعنی مهریه زنها را به خودشان عطا کنید.
2. خطاب در آیه متوجّه شوهران است؛ برخى نیز، معتقدند سرپرستان ایتام مخاطب مىباشند، زیرا هرگاه دختر یتیمى ازدواج مىکرد، سرپرست او، مهرش را مىگرفت.
3. «نِحْلَةً» به معنای بخشش، از«نَحَلَهُ کذا» گرفته شده و زمانی استعمال میشود که بخشش از روی رضایت و آرامش خاطر باشد.
4. چند وجه برای نصب «نِحْلَةً» ذکر شده است:
الف) مفعول مطلق برای فعل «آتوا»، زیرا «نِحْلَةً» مترادف «ایتاء» به معنای عطا کردن است.
ب) برخی نیز گفتهاند: منظوراز «نِحْلَةً» بخششى است که خداوند به آنان عطا کرده است.؛ که در این صورت مفعول مطلق برای عامل محذوف است.
ج) حال از مخاطبان در آیه است؛ یعنى مهر آنان را بپردازید در حالى که عطا و بخشش شما ازروى طیب نفس باشد.
د) حال از «صَدُقاتِ» است یعنى مهرى را که با رضایت خاطر به آنان بخشیدید به آنها بدهید.
5. «فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً» این جمله خطاب به شوهران است.
6. مرجع ضمیر«منه»، «الصداق»(مهر) است یعنى اگر از مهرخود چیزی به شما بخشیدند.
7. «نَفْساً» تمیز و مفرد بودن آن به جهت بیان جنس است، زیرا مفرد بر جنس هم دلالت میکند. ومعنایش این است که اگر زنان خودشان بارضایت کامل و بدون اکراه و تزویر مقدارى ازمهر خود را به شما بخشیدند.
8. «فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً» یعنى خوردن آن براى شما حلال وگوارا است. «هنیئا» و «مریئا» هر دو صفت و از ریشه «هنؤ الطعام و مرء»، به معنای؛«آن چه که، گوارا است و گلوگیر نیست و به راحتی از مجرا عبور میکند»؛ که کنایه از نهایت حلال بودن است»، میباشد وگفتهاند: «هَنىء» چیزى است که خوردنش لذتبخش است و «مَرىء» چیزى است که براى معده گوارا و اثر و نتیجه اش مفید و مطلوب باشد.
9. دو وجه برای نصب «هَنِیئاً» و «مَرِیئاً» ذکر شده است:
الف) هر دو حال از ضمیر در«کُلُوهُ» هستند، یعنى بخورید آن را در حالى که برای شما گوارا و حلال است.
ب) اگر بر روی فعل «فَکُلُوهُ» وقف شود، در این صورت «هَنِیئاً مَرِیئاً» مفعول مطلق و عامل آن محذوف است و جمله استیناف و براى دعا آمده است که مبالغه در مباح بودن و نهایت حلال بودن را میرساند. یعنی خدا آن را برای شما گوارا قرار دهد.(بخورید، نوش جانتان) .
«و آخر دعوانا أن الحمد لله ربّ العالمین »
پی نوشت
[1] . ابن بابویه، محمدبن علی، الخصال، قم، جامعه مدرسین، اوّل، 1362،ج1، ص1362
[2] . برگرفته از نرم افزار جامع التفاسیر
[3] .نساء، آیة 4
[4]. «وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ» أی و أعطوهنّ مهورهنّ «نِحْلَةً» أی عن طیبة أنفسکم من «نحله کذا»: إذا أعطاه إیّاه عن طیبة من نفسه نحلة و نحلا، و انتصابها على المصدر لأنّ النّحلة بمعنى الإیتاء أو یکون حالا من المخاطبین أی آتوهنّ صدقاتهنّ ناحلین طیّبى النّفوس بالإعطاء أو من الصّدقات أی منحولة معطاة عن طیبة الأنفس و قیل: نحلة من اللّه أی عطیّة من عنده لهنّ، و الخطاب للأزواج، و قیل: للأولیاء، لأنّهم کانوا یأخذون مهور بناتهم «فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ» خطاب للأزواج، «مِنْهُ» أی من الصّداق، «نَفْساً» تمییز و توحیدها لأنّ الغرض بیان الجنس و الواحد یدلّ علیه، و المعنى فإن وهبن لکم شیئا من الصّداق و طابت عنه نفوسهنّ من غیر إکراه و لا خدیعة «فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً» أی أکلا هنیئا مریئا و هما صفتان من هنؤ الطّعام و مرؤ: إذا کان سائغا لا تنغیص فیه و قیل: الهنیء ما یلذّه الآکل و المریء ما یحمد عاقبته و ینساغ فی مجراه و یجوز أن یکون کلاهما حالا من الضّمیر أی کلوه و هو هنىء و مرىء و قد یوقف على «فَکُلُوهُ» و یبتدأ «هَنِیئاً مَرِیئاً» على الدّعاء و هذه عبارة عن التّحلیل و المبالغة فی الإباحة .
گردآورنده: سرکارخانم مدینه امانی؛ مدیر گروه زبان و ادبیات عربی
